تحقیق درباره خدا شناسی

خداشناسی درقرآن برای اثبات وجود خدا:

نخستین مساله‏ای که در بخش خداشناسی در قرآن مطرح می‏شود اینست که آیا درقرآن کریم برای اثبات وجود خدا استدلال شده است‏یا نه؟بسیاری از مفسران مخصوصا کسانی که قدمی در علم کلام برداشته‏اند مثل فخر رازی، آیات زیادی از قرآن را (از جمله تقریبا تمام آیاتی که مشتمل بر آیات تکوینی الهی است) ناظر به اثبات وجود خدا دانسته و مفاد آنها را به صورت براهینی در آورده‏اند که بازگشت اکثر آنها به «برهان نظم‏» است.در برابر ایشان دسته‏ی دیگری از مفسران معتقدند که قرآن کریم وجود خدا را بی‏نیاز از استدلال دانسته و در صدد اثبات آن بر نیامده است و براهینی که دسته‏ی اول ادعا کرده‏اند یا در مقام اثبات توحید و نفی شرک است‏یا اینکه اساسا به صورت برهان در قرآن نیامده است، و این، مفسران هستند که پاره‏ای از بیانات قرآنی را با ضمیمه کردن مقدمات دیگری به صورت برهان در آورده‏اند.

البته داوری صحیح و مستند در این مورد، در گرو بررسی دقیق و گسترده‏ای‏ست که با این بحث فشرده سازگار نیست.اگر چه استدلال دسته‏ی اول که بسیاری از آیات را دلیل دانسته‏اند، مخدوش است اما آنچه را به عنوان وجه جمع یا تقریب بین این دو قول می‏توان گفت این است که ممکن است قرآن کریم مستقیما در صدد اثبات وجود خدا بر نیامده باشد یا وجود خدا را قریب به بدیهی و بی نیاز از استدلال می‏دانسته و یا با منکر قابل توجهی مواجه نبوده است و طرح کردن آن را که ممکن بود موجب وسوسه شود خلاف حکمت دانسته است، ولی به هر حال می‏توان از بیانات قرآن استدلال‏هایی برای این مطلب به دست آورد و حتی بعید نیست‏خود قرآن هم به طور غیر مستقیم به این استدلال‏ها توجه داشته باشد.مثلا منافاتی ندارد که آیه‏ای مستقیما در صدد اثبات یگانگی خدا باشد ولی به طور غیر مستقیم، اصل وجود خدا را هم ثابت کند یا آیه‏ای در مقام احتجاج با مشرکان یا منکران نبوت پیغمبر اسلام (ص) باشد ولی ضمنا مطلبی را بیان کند که مثبت وجود خدا هم باشد.

برای نمونه، آیه‏ی (35) از سوره‏ی «طور» را در نظر می‏گیریم که در مقام احتجاج با کفاری‏ست که از ایمان به پیغمبر اکرم (ص) سرباز می‏زدند.این آیه سؤالاتی را به صورت «استفهام انکاری‏» مطرح می‏کند و از جمله می‏فرماید:

 

طور/35:

ام خلقوا من غیر شی‏ء ام هم الخالقون .

آیا آنان بدون خالق پدیدار شده‏اند یا آنان خود خالق خویش هستند؟.

بدون شک این آیه صریحا در مقام اثبات وجود خدا نیست ولی ضمنا می‏توان برهانی برای این مطلب از آن، استنباط کرد به این صورت که انسان یا باید بدون آفریننده وخود به خود به وجود آمده باشد و یا باید خود آفریننده‏ی خویش باشد و یا باید آفریننده‏ی دیگری داشته باشد.بطلان فرض اول و دوم روشن است و هیچ عاقلی نمی‏تواند آنها را بپذیرد، پس ناچار فرض سوم صحیح است و آن اینکه «آفریننده‏» دارد.

این استنباط، منوط به این است که مصداق «شی‏ء» در آیه‏ی شریفه «آفریننده‏» باشد.یعنی آیا این کافران بدون چیزی که آفریننده‏ی ایشان باشد آفریده شده‏اند یا خودشان آفریننده‏ی خویشند؟بدیهی است که هیچکدام از این دو فرض صحیح نیست و پاسخ هر دو سؤال، منفی است، پس باید معتقد به وجود خدای آفریننده باشند.ولی دو احتمال دیگر نیز در باره‏ی مصداق «شی‏ء» وجود دارد: یکی آنکه منظور از «شی‏ء» ماده‏ی قبلی باشد: (1) یعنی آیا ایشان بدون ماده‏ی قبلی آفریده شده‏اند؟دیگر آنکه منظور از آن «هدف و غایت‏» باشد یعنی آیا ایشان بی‏هدف آفریده شده‏اند؟ولی ظاهرا هیچ یک از این دو احتمال با ذیل آیه، سازگار نیست‏یعنی با این سؤال که «آیا ایشان آفریننده‏ی خویشند؟» این مناسب نیست که «آیا ایشان بدون ماده‏ی قبلی یا بدون هدف آفریده شده‏اند؟» بلکه همسنگ چنان سؤلی این است که «آیا ایشان بدون آفریننده، آفریده شده‏اند یا خودشان خود را آفریده‏اند؟» و شاید نکته‏ی اینکه سؤالها عینا به همین صورت طرح نشده و مثلا گفته نشده است، الیس لهم خالق ام هم الخالقون این باشد که روی مخلوق بودن ایشان تکیه شود ( خلقوا) تا بطلان هر دو فرض روشنتر گردد.

بنابر این، اگر می‏بینیم قرآن کریم، موضوع وجود خدا را به صورت «مساله‏» مطرح نکرده و مستقیما در صدد استدلال برای آن بر نیامده است، الزاما چنین نیست که به طور غیر مستقیم و ضمنی هم به دلیل آن اشاره‏ای نکرده باشد و یا دست کم نتوان از مطالب قرآنی، مقدماتی هم برای استدلال به دست آورد.

 

نکته‏ای که باید به آن توجه داشت این است که براهین عقلی-خواه در قرآن یا در سخنان فلاسفه و متکلمان-وجود خدا را به وسیله‏ی مفاهیم ذهنی اثبات می‏کنند و نتیجه‏ی آنها معرفتی حصولی و کلی‏ست، مثلا برهان حرکت، وجود کسی را به عنوان «محرک‏» برای جهان اثبات می‏کند، و برهان نظم، وجود خدا را به عنوان «ناظم جهان‏» و براهین دیگر به عنوان «خالق‏» و «صانع‏» و «واجب الوجود» و «کامل مطلق‏» .سپس براهین توحید اثبات می‏کنند که این «عناوین کلی‏» جز یک «مصداق‏» ندارند یعنی «خدا یکی‏ست‏» و براهین صفات هم صفات کمالی را برای او اثبات، و صفات نقص را از او نفی می‏کنند وحاصل همه‏ی آنها این است که «موجودی وجود دارد که دارای علم و قدرت و حیات است و زمان و مکان و سایر محدودیتها را ندارد و او آفریننده‏ی جهان و انسان است‏» .و این معرفتی‏ست‏به یک عنوان کلی منحصر در فرد واحد، و معرفتی‏ست غایبانه به «موجودی‏» و به «او» . (2)

در اینجا این سؤال مطرح می‏شود که آیا قرآن کریم در باره‏ی معرفت‏شهودی و شخصی و یا علم حضوری (با توجه به اینکه علم حضوری دارای مراتبی‏ست) نسبت‏به خدای متعال سخنی دارد یا نه؟شاید بتوانیم پاسخ مثبت این سؤال را از آیه‏ی فطرت و آیه‏ی میثاق به دست آوریم.

خداشناسی فطری

پیش از ورود در بحث پیرامون آیات فطرت و میثاق، بهتر است توضیحی در باره‏ی کلمه‏ی «فطرت‏» بدهیم: واژه‏ی «فطرت‏» که در فارسی به «سرشت‏» ترجمه می‏شود «مصدر نوعی‏» ست و دلالت‏بر نوع خلقت و آفرینش می‏کند، ولی معمولا در مورد انسان به کار می‏رود، و چیزی را «فطری‏» می‏گویند که نوع خلقت انسان، اقتضای آن را داشته باشد و خدادادی و غیر اکتسابی و کما بیش مشترک بین همه‏ی افراد انسان باشد و از این رو شامل همه‏ی بینشها و گرایشهای خدادادی انسان می‏شود.بینشها و گرایشهای فطری عبارت است از: بینشها و گرایشهای غیر اکتسابی.طبعا چنین چیزی که اکتسابی نیست در عموم افراد انسان، به مقتضای نوع آفرینش آنان وجود دارد.پس خاصیت امور فطری این است که اولا اکتسابی نیست، ثانیا در عموم افراد وجود دارد، هر چند ممکن است‏شدت و ضعف داشته باشد.ضمنا معلوم شد که ما فطری را در دو مورد بکار می‏بریم یکی در مورد ادراک و آگاهی و بینش و یکی در مورد میل و خواهش و گرایش. فطرت، هم در دستگاه ادراک مورد استعمال دارد یعنی در آنچه که مربوط به آگاهی و شناخت است و هم در مورد خواست و اراده.میل فطری، گرایش فطری، خواست فطری عبارت است از میلها و خواستهاییکه در سرشت انسان وجود دارد و نباید آنها را کسب کند.جامع همه این است که اکتسابی نیست و به مقتضای فطرت و آفرینش انسان است.در مورد خداشناسی و خدا پرستی و توحید، کلمه‏ی فطری کاربردهایی دارد. گاهی می‏گوییم خداشناسی فطری‏ست‏به معنای آنکه انسان یک نوع شناختی به حسب آفرینش خود نسبت‏به خدای متعال دارد.گاهی‏می‏گوییم خداجویی فطری‏ست‏یعنی انسان به حسب فطرت خود به سوی خدا گرایش دارد و او را وادار می‏کند که در صدد شناخت او و پرستش او بر آید.در اینجا که می‏گوییم خداجویی فطری‏ست از مقوله‏ی شناخت نیست، این از مقوله‏ی گرایش است.یک میل قلبی، یک انجذاب قلبی به طرف خدا وجود دارد که موجب می‏شود انسان به جستجوی خدا برآید.گاهی گفته می‏شود خداپرستی فطری‏ست‏یعنی در انسان گرایشی وجود دارد که می‏خواهد در مقابل خدای متعال خضوع و کرنش کند: خواستی‏ست که جز با پرستش خدا ارضاء نمی‏شود، مگر ارضای بدلی، چنانکه در سایر خواستهای فطری هم ارضاء بدلی وجود دارد.در روانشناسی این مسائل مورد بحث و بررسی قرار گرفته است که وقتی میل طبیعی انسان به صورت صحیح و طبیعی ارضاء نشد، انسان در صدد ارضاء بدلی برمی‏آید.معنای خداپرستی فطری این است که در فطرت انسان یک گرایش به پرستش خدا وجود دارد که وقتی این گرایش، این میل، این خواست‏بیدار باشد، زنده باشد، جز به وسیله‏ی پرستش خدا ارضاء نمی‏شود.چون این معنا نسبت‏به سایر معانی از ذهن دورتر است اندک توضیحی در این باره می‏دهیم و سپس به اصل بحث می‏پردازیم:

شاید همه‏ی کسانی که در دل خود نسبت‏به کسی احساس محبت می‏کنند، (مخصوصا اگر این احساس شدید باشد) درک کرده باشند که وقتی به محبوب خودشان می‏رسند دوست دارند در مقابل او نوعی، خضوع کنند.این خواستی است که برای آن نمی‏توان دلیل عقلی آورد که چرا محب در مقابل محبوب می‏خواهد خضوع کند.مثلا خم می‏شود و دست‏یا پایش را می‏بوسد. دلش می‏خواهد در مقابل او کوچکی کند.این خواستی‏ست که توجیه عقلانی ندارد.ولی یک خواست فطری‏ست که به این وسیله ارضاء می‏شود هر قدر محبت‏خالص‏تر و شدیدتر باشد این خواست هم شدیدتر است تا آنجا که گویی محب می‏خواهد در مقابل محبوبش فدا شود. مرتبه‏ی شدید این خواست فطری را ما می‏توانیم پرستش بنامیم.

عشقی که پاک و خالص باشد به این جا منتهی می‏شود که عاشق می‏خواهد در مقابل معشوقش فانی شود و آنقدر کوچکی کند که گویی می‏خواهد هیچ بشود.در مورد خدای متعال چنین خواستی وجود دارد.کسانیکه خدا را بشناسند و محبت‏خدا در دلشان بیدار شود، چنین خواستی در وجودشان پیدا می‏شود که می‏خواهند در مقابل خدا خضوع کنند.نه برای این که مزدی بگیرند بلکه اصلا مقتضای این محبت این است که می‏خواهند در مقابل خدا کوچکی و بندگی کنند و پرستش کنند و این خواستشان تنها با خود عبادت ارضاء می‏شود.عبادت خدا برای آنها وسیله‏ی رسیدن به هدفهای دیگر نیست.بلکه خود، هدف است.این است که شب را تا صبح در بیداری به مناجات می‏گذرانند بدون اینکه احساس خستگی کنند و دلشان می‏خواهد که این شب سالها ادامه پیدا کند و آنها همچنان با راز و نیاز با محبوبشان بگذرانند، آیا عاشقی که منتظر وصل معشوق بوده و پس از مدتها انتظار، لحظه‏ای به وصال او رسیده، می‏خواسته است تا پولی از او بگیرد؟!یا تقاضای مقامی از او بکند؟!یا خود این وصال برای او مطلوبیت دارد؟برای این هدف همه چیز را در این راه فدا می‏کند.کسی که خدا را شناخت و محبت‏خدا در دل او بیدار شد، عاشق مناجات با خداست و سیر نمی‏شود.عبادت برای او چنان لذتی دارد که همه چیز را فراموش می‏کند.به هر حال منظور از خداپرستی فطری عبارت است از چنین گرایشی که در نهاد انسان وجود دارد و می‏خواهد در مقابل محبوب خضوع و کرنش کند و او را عبادت نماید.

بحث در اینجا مربوط به خداشناسی فطری‏ست.خداجویی و خداپرستی فطری اصالتا در اینجا مورد بحث ما نیست.راجع به خداشناسی فطری، دو نوع شناخت ممکن است مطرح شود، همان دو نوع شناختی که در آغاز بحث اشاره کردیم (3).یکی شناخت‏حضوری و شهودی، یعنی ارتباط دل با خدا و یکی شناخت‏حصولی و ذهنی و عقلی یعنی شناختی که عقل نسبت‏به خدا دارد.منظور از خداشناسی فطری به معنای شناخت‏حضوری این است که انسان آنچنان آفریده شده است که در اعماق قلبش یک رابطه‏ی وجودی با خدا دارد اگر در دل خودش درست کند و کاو کند و به عمق قلب خود توجه کافی بنماید این رابطه را می‏یابد.نه اینکه می‏داند خدایی هست‏بلکه رابطه‏ی خود را با خدا می‏یابد و به تعبیر دیگر می‏بیند و شهود می‏کند، وجدان می‏کند.این علم حضوری‏ست، یافتن است.منظور از خداشناسی فطری به معنای دوم این است که انسان بدون اینکه نیاز به تلاش داشته باشد برای اینکه مساله خداشناسی را حل بکند با همان عقل فطری و خدادادی که دارد به آسانی پی به وجود خدا می‏برد.شناختهای ذهنی و فطری عبارت است از شناختهای بدیهی یا قریب به بداهت که انسان احتیاج به کسب و اکتساب ندارد، لازم نیست تحصیل علم کند تا این مساله را بیابد بلکه با همان آمادگی فطری و خدادادی می‏تواند این مطلب را درک کند.

به هر حال، اطلاق فطری بر شناخت فطری به هر یک از این دو معنا که بگوییم به این لحاظ است که اکتسابی نیست، احتیاج ندارد به اینکه شخص زحمت‏بکشد تا چیزی را که ندارد بدست‏بیاورد.

خداشناسی فطری به معنای شناخت ذهنی و عقلی فطری همان است که نوعی دلیل دارد ولی دلیلی که ذهن برای آن احتیاج به تلاش ندارد.در منطق می‏گویند بدیهیات ثانویه به چند قسم تقسیم می‏شود که یک قسم فطریات است.و فطریات عبارت از: قضایایی‏ست که ثبوت محمول برای موضوع به سبب واسطه‏ای است که نیاز به کشف ندارد و خود بدیهی و مسلم می‏باشد.و به وسیله‏ی آن واسطه، محمول برای موضوع اثبات می‏شود اما آن واسطه همیشه در ذهن وجود دارد و احتیاج به کسب ندارد وقتی ما می‏گوییم خداشناسی هم فطری‏ست‏به معنای علم حصولی و علم عقلانی، به این معناست که عقل ما از راهی پی به وجود خدا می‏برد اما این راه همیشه برایش موجود است و نباید کسب بکند و بیاموزد و به همین دلیل است که به آسانی همه‏ی افراد گر چه تحصیل کرده نباشند و لو در آغاز بلوغ باشند می‏توانند مساله‏ی خدا را از کسی بیاموزند و یا اینکه اگر ذهن وقادی داشته باشند خود به خود متوجه شوند و پی ببرند.آنچه مهمتر است‏خداشناسی به معنای علم حضوری و شهودی‏ست.یعنی آیا انسان یک نوع آشنایی قلبی با خدا دارد که اگر به اعماق قلب خود مراجعه کند این رابطه را می‏یابد؟اگر چنین چیزی وجود داشته باشد خداشناسی به معنای علم حضوری ثابت می‏شود و این شناخت‏با شناخت‏حصولی و عقلی خیلی تفاوت دارد.چنانکه در مقدمه گفتیم شناختهای عقلانی همیشه شناختی کلی‏ست نتیجه این شناخت این می‏شود که «یکی هست که جهان را آفریده اما غایب است و او را نمی‏یابد، یک موجودی هست که این جهان را آفریده است و آن را تدبیر می‏کند.» این یک معرفتی است غایبانه، اما اگر علم حضوری و شهودی باشد نباید چنین بگوید زیرا او را می‏شناسد، با او آشناست، معرفت‏شخصی‏ست معرفتی‏ست‏حضوری.با یک عنوان کلی او را نمی‏شناسد، بلکه رابطه‏ی دل خود با خدا را در می‏یابد.اگر کسانی که توجهاتی به جهان ماده و تعلقاتی به پدیده‏های این جهان دارند، این توجهات و تعلقات را قطع کنند یا در یک حالت اضطراری خود به خود این توجهات قطع بشود، آنگاه در عمق دل خود آن رابطه را در می‏یابند یعنی این رابطه در همه هست منتهی مورد توجه نیست. ما آنقدر توجهمان به بیرون از خود و به اشیاء مادی و زیورها و زینت‏های دنیا معطوف شده است که از آن رابطه‏ی قلبی خود غافل شده‏ایم.اگر بتوانیم توجهمان را از ماورای خود و خدا قطع کنیم و به درون خودمان بپردازیم آن رابطه را خواهیم یافت و این کاری است که به طور کلی عرفاء پیشنهاد می‏کنند.سیر عرفانی و راه رسیدن به معرفت‏شهودی و قلبی بر این اساس است که توجه انسان به درون متمرکز شود و انسان در عمق دلش رابطه‏ی خود را با خدا بیابد.در روایتی از امام صادق (ع) (4) نقل شده است که شخصی خدمت‏حضرت عرض کرد خدا را به من آنچنان معرفی کن که گویی او را می‏بینم حضرت‏از او سؤال کرد؟آیا هیچ وقت از راه دریا مسافرت کرده‏ای؟ (گویا حضرت توجه داشتند به اینکه این قضیه برای او اتفاق افتاده است.) گفت: آری.

گفتند: اتفاق افتاده است که کشتی شما در دریا بشکند...؟

گفت: بلی، اتفاقا در سفری چنین قضیه‏ای واقع شد.

گفتند: به جایی رسیدی که امیدت از همه چیز قطع شود؟و خود را مشرف به مرگ ببینی؟

گفت: بلی چنین شد.

گفتند: در آن حال امیدی به نجات داشتی؟

گفت: آری.

گفتند: در آنجا که وسیله‏ای برای نجات تو وجود نداشت‏به چه کسی امیدوار بودی؟ آن شخص متوجه شد که در آن حال گویا دل او با کسی ارتباط داشته در حدی که گویی او را می‏دیده است.این همان حالتی‏ست که گفتیم گاهی اضطرارا توجه انسان از ما سواء قطع می‏شود و آن حالت‏به انسان روی می‏دهد که رابطه‏ی قلبی خودش با خدا را در می‏یابد.انسان با اختیار هم چنین کاری را می‏تواند بکند و این ارزش دارد.یعنی سیر و سلوکی که مورد قبول ادیان حق باشد بر این اساس استوار است که انسان تدریجا تعلقات خودش را از غیر خدا قطع بکند و دلبستگی به غیر خدا نداشته باشد (این به این معنا نیست که از همه چیز کناره بگیرد.و در غاری سکونت‏بگزیند بلکه باید بستگی دل را از اشیاء قطع کند.در میان جامعه باشد و مثل همه زندگی کند اما دلش فقط با خدا باشد) ، اگر انسان بتواند چنین حالتی را تمرین بکند به جایی می‏رسد که امیر المؤمنین (ع) فرمود: «ما کنت اعبد ربا لم اره‏» . (5)

هنگام پرستش، رابطه قلبی خود با خدا را می‏یابد برای چنین شخصی وجود خدا مساله نیست، دلیلی برای وجود خدا نمی‏طلبد، آیا هیچ کس برای وجود خود دنبال دلیل می‏گردد؟کسی که فکر می‏کند و می‏اندیشد و درباره‏ی اشیاء دیگر تحقیق می‏کند، برای مسائل علمی و فلسفی دلیل می‏آورد، آیا برای وجود خود هم احتیاج به دلیل دارد؟هرگز ندارد، زیرا خود را با علم حضوری می‏یابد.کسی هم که خدا را بیابد رابطه‏ی وجودی خود را با خدا، با علم حضوری درک کند، دیگر جای سؤال برایش باقی نمی‏ماند که آیا خدا هست‏یا نیست‏بلکه همه چیز دیگر را در پرتو نور خدا موجود می‏بیند.اینجاست‏که چنین کسی می‏گوید: «بک عرفتک‏» تو را با خودت شناختم.در دعای ابو حمزه می‏خوانیم که حضرت سجاد سلام الله علیه در پیشگاه خداوند عرض می‏کند «...بک عرفتک و انت دللتنی علیک‏» . (6)

من تو را با خودت شناختم.آفتاب را با خود آفتاب می‏بیند، نور را با خود نور می‏بیند و اشیاء دیگر در پرتو نور دیده می‏شوند.در اواخر دعای عرفه حضرت سید الشهداء سلام الله علیه عرض می‏کند: «ایکون لغیرک من الظهور ما لیس لک‏» (7) آیا غیر از تو ظهوری دارد که تو نداری و باید با ظهور او تو را دید «ایکون لغیرک من الظهور ما لیس لک‏» یعنی چیزی روشن‏تر از تو هم وجود دارد که باید در پرتو او، تو را دید؟ تو از همه چیز روشنتری و اشیاء دیگر را باید در پرتو تو دید.این است که اولیاء خدا وجود خلق را با خدا، و خدا را با خود خدا می‏شناسند.

خوب، بحث ما بحثی‏ست قرآنی می‏خواهیم ببینیم آیا در قرآن، راجع به چنین عرفت‏شهودی فطری، بحثی به میان آمده است؟آیا از آیات قرآن چنین چیزی استفاده می‏شود یا نه؟البته در اینکه انسان می‏تواند به مقامی برسد که خدا را شهود کند و مؤمنین در روز قیامت‏به چنین مقامی خواهند رسید یعنی پاداش اعمالشان این است که به رؤیت الهی و نظر الی الله و لقاء الله نائل می‏شوند، آیات فراوان داریم:

القیامة/22:

وجوه یومئذ ناضرة الی ربها ناظرة .

چهره‏هایی شاداب که به سوی خدا می‏نگرند.و نظیر اینها در آیات قرآنی و روایات و دعاها و مناجاتها فراوان است اما بحث ما این است که این رؤیت‏به صورت فطری و برای همه‏ی انسانها وجود داشته باشد. (آن مرتبه‏ای از علم حضوری و شهودی که برای اولیاء خدا حاصل می‏شود، شهودی‏ست اکتسابی که با سیر و سلوک و با اطاعت و عبادت خدا به آن نائل می‏شوند.) بحث ما این است که آیا نوعی شهود فطری برای انسان وجود دارد که همه‏ی انسانها از آن برخوردار باشند؟پاسخ ما به این سؤال، مثبت است و مدعی هستیم که قرآن چنین چیزی را اثبات کرده است و در این باره به دو آیه می‏توانیم استدلال کنیم و هر یک را جداگانه مورد بحث قرار می‏دهیم، یکی آیه‏ی 30 از سوره‏ی روم:

فاقم وجهک للدین حنیفا فطرت الله التی فطر الناس علیها لا تبدیل لخلق الله ذلک الدین القیم و لکن اکثر الناس لا یعلمون .

و دیگر آیه‏ی 172 از سوره‏ی اعراف که بعدا در باره‏ی آن بحث‏خواهیم کرد، اماترجمه‏ی این آیه‏ای که لفظ فطرت در آن به کار رفته است، به طور تحت اللفظی چنین است: خدای متعال خطاب به پیامبر اکرم (ص) می‏فرماید:

فاقم وجهک للدین حنیفا «روی خودت را دقیقا مواجه قرار بده با دین‏» این تعبیر، تعبیری‏ست که در زبان عربی خیلی شایع است و وقتی می‏خواهند بگویند کسی توجه خودش را نسبت‏به یک چیزی متمرکز کرد و تمام توجه‏اش معطوف به یک شیی‏ء شد، می‏گویند: اقام وجهه الیه یا نحوه.یعنی صورتش را درست مواجه او قرار داد، به طرف او قرار داد.کنایه از این است که توجه‏اش کاملا معطوف به او شد، خدا در این آیه خطاب به پیامبر می‏فرماید دین را وجهه‏ی نظر خود قرار بده، کاملا توجه‏ات معطوف به سوی دین باشد خودت را درست مواجه با دین قرار بده، ترجمه‏ی تحت اللفظی این عبارت با ذهن ما درست آشنا نیست اینها تعبیراتی است ادبی مربوط به هر زبانی. نمی‏توان عینا به زبان دیگر برگرداند.اگر تعبیر خودمان را که می‏گوییم فلانی زمین خورد به عربی برگردانیم چیز مضحکی می‏شود مثلا «اکل الارض‏» به جای «سقط علی الارض‏» یا «وقع علی الارض‏» .تعبیرات را عینا از زبانی به زبان دیگر نمی‏توان برگرداند.پس شاید ترجمه‏ی مناسب آیه‏ی مورد بحث این باشد که «توجه خود را دقیقا به سوی دین معطوف کن.» فاقم وجهک للدین حنیفا .بعد جمله‏ای را اضافه می‏کند:

فطرة الله التی فطر الناس علیها سرشت‏خدا (فطرة) نوع آفرینش الهی، آن نوع آفرینشی که خدا انسانها را بر آن سرشته و آفریده است.باز این تعبیری‏ست که در زبان عربی شایع است و در فارسی هم در عبارات ادبی و شعرگونه به کار می‏بریم اما در تعبیرات رایج این گونه استعمال نمی‏کنیم که در وسط کلام یک جمله‏ای که در ظاهر نیمه تمام است‏به کار ببریم، ملاحظه بفرمایید: «توجه خود را به سوی دین بدار، سرشت‏خدایی که خدا همه‏ی انسانها را بر آن سرشته است‏» ، این جمله تمام به نظر نمی‏رسد در عبارات عربی اینگونه چیزها زیاد است در ادبیات فارسی هم اگر دقت کنیم گاهی اینگونه تعبیرات را می‏یابیم ولی در تعبیرات رایج جمله‏های نیمه تمام ذکر نمی‏شود، مفسران در اینجا گفته‏اند که این «فطرة الله‏» منصوب به اغراء و از تعبیراتی‏ست که در ادبیات عربی و در نحو به کار می‏رود.در فارسی گاهی در عبارات ادبی می‏گویند: «خدا را خدا را» یعنی حواست جمع خدا باشد، این فطرة الله در اینجا چنین موقعیتی از نظر ادبی دارد و در حقیقت تفسیری و تحلیلی برای جمله‏ی قبلی حساب می‏شود یعنی اینکه من گفتم توجه خودت را دقیقا به سوی دین معطوف کن معنایش این است که ملازم همان چیزی باش که فطرت تو اقتضاء می‏کند، چیزی بر خلاف فطرت و خواست فطری به تو نگفتم تمام توجه‏ات به سوی دین باشد، برفطرت خود که خدا تو را بر آن سرشته است.به قول بعضی از مفسران یعنی «الزم فطرة الله التی فطر الناس علیها» تعبیرات دیگری هم شده است که حالا نمی‏خواهیم زیاد به آنها بپردازیم تنها خواستیم توجه را به این موضوع معطوف کنیم که موقعیت این جمله در کلام چیست.بعد از اینکه می‏فرماید تمام توجه‏ات را به سوی دین معطوف بدار، می‏گوید سرشت‏خدایی، بعد اضافه می‏فرماید:

لا تبدیل لخلق الله ، این نوعی سرشت‏خدایی و نوعی آفریدن است که خدا انسان را بر آن آفریده و مقتضای فطرتش این است که مواظب دین باشد و توجه‏اش معطوف به دین باشد.بعد تاکید می‏کند که خیال نکنید بعضی از انسانها چنین بوده‏اند، یا در یک زمانی فطرت انسان اینچنین بوده است نه، «لا تبدیل لخلق الله‏» آفرینش الهی تغییر پذیر نیست، خدا انسان را اینچنین آفریده و مقتضای فطرتش این است که متوجه دین باشد و لکن اکثر الناس لا یعلمون ولی بیشتر مردم این را نمی‏دانند این تقریبا توضیح تحت الفظی بود برای این آیه‏ی شریف که عرض کردم.برای این آیه تفسیرهایی ذکر کرده‏اند و خواسته‏اند از آن نتایجی بگیرند: بعضی گفته‏اند مفاد آیه‏ی شریف این است که احکام دین مخصوصا احکام ریشه‏ای و پایه‏ای دین، موافق فطرت انسانی‏ست.کلیاتی که در دین وجود دارد اینها چیزهایی‏ست که فطرت انسان می‏طلبد و بر خلاف مقتضای فطرت نیست پس منظور آیه از اینکه می‏فرماید:

فطرة الله التی فطر الناس علیها این است که احکام دین و قواعد اصولی دین موافق با نوع آفرینش انسان است اگر در دین دستور داده شده است که خدا را پرستش کنید، پرستش خدا مخالف فطرت نیست، خواستی در انسان هست که این را می‏طلبد، اگر در دین گفته شده که به دیگران یاری کنید، عدالت را مراعات کنید، ستم نکنید، در درون انسان عاملی وجود دارد که این را می‏طلبد.این بر خلاف فطرت نیست همینطور چیزهایی که مربوط به زندگی عادی انسان است: تجویز طیبات، تحریم خبائث (پلیدیها) این چیزی است که فطرت انسان می‏طلبد:

مائدة/5:

احل لکم الطیبات .

اعراف/157:

یحرم علیهم الخبائث .

راه های خدا شناسی 

اگر مردم در عظمت قدرت خدا، و بزرگی او می اندیشیدند، به راه راست باز  می گشتند،و از آتش سوزان می ترسیدند، اما دلها بیمار ،وچشم ها معیوب است. آیا به مخلوقات کوچک خدا نمی نگرند؟که چگونه آفرینش آن را استحکام بخشید؟و ترکیب اندام آن را بر قرار، وگوش و چشم برای آن پدید آورد،واستخوان وپوست متناسب خلق کرد؟به مورچه و کوچکی جثه آن بنگرید، که چگونه لطافت خلقت او با چشم واندیشه انسان درک نمی شود،نگاه کنید چگونه روی زمین راه می رود،وبرای بدست آوردن روزی خود تلاش میکند؟دانه ها را به لانه خود منتقل می سازد،ودر جایگاه مخصوص نگه می دارد،در فصل گرما برای زمستان تلاش کرده،و به هنگام درون رفتن،بیرون آمدن را فراموش نمی کند!.روزی مورچه تضمین گردیده ، و غذاهای متناسب با طبعش آفریده شده است.خداوند منان از او غفلت نمیکند،وپروردگار پاداش دهنده محرومش نمی سازد،گرچه در دل  سنگی سخت وصاف یا در میان صخره ای خشک باشد.اگر در مجاری خوراک وقسمتهای بالا وپائین دستگاه گوارش وآنچه در درون شکم او از غضروف های آویخته به دنده تا شکم، وآنچه در سر اوست از چشم وگوش،اندیشه نمائی،از آفرینش مورچه دچار شگفتی شده واز وصف او به زحمت خواهی افتاد.پس بزرگ است خدائی که مورچه را بر روی دست وپایش بر پا داشت،وپیکره وجودش را با استحکام نگاه داشت،در آفرینش آن هیچ قدرتی او را یاری نداد وهیچ آفریننده ای کمکش نکرد.اگر اندیشه ات را بکار گیری تا به راز آفرینش پی برده باشی،دلائل روشنی به تو خواهند گفت که آفریننده مورچه کوچک همان آفریدگار درخت بزرگ خرماست،به جهت دقتی که جدا جدا در آفرینش هر چیزی به کار رفته،واختلافات وتفاوتهای پیچیده ای که در خلقت هر پدیده حیاتی نهفته است.همه موجودات سنگین وسبک،بزرگ وکوچک،نیرومند وضعیف،در اصول حیات وهستی یکسانند،وخلقت آسمان و هوا  بادها و آب یکی است.پس اندیشه کن در آفتاب وماه،و درخت وگیاه،و آب و سنگ،و اختلاف شب و روز ،وجوشش دریاها،و فراوانی کوه ها،و بلندای قله ها،و گوناگونی لغتها،وتفاوت زبانها،که نشانه های روشن پروردگارند.پس وای بر آن کس که تقدیر کننده را نپذیرد،و تدبیر کننده را انکار کند!گمان کردند که چون گیاهانند وزارعی ندارند، واختلاف صورت هایشان را سازنده ای نیست،بر آنچه ادعا میکنند حجت و دلیلی ندارند،و بر آنچه در سر می پرورانند تحقیقی نمی کنند.آیا ممکن است ساختمانی بدون سازنده، یا جنایتی بدون جنایتکار باشد؟!

شناساندن صحیح خداوند سبحان

کسی که کیفیتی برا خدا قائل شد یگانگی او را انکار کرده،وآن کس که همانندی برای او قرارداد به حقیقت خدا نرسیده است.کسی که خدا را به چیزی تشبیه کرد به مقصد نرسید.آن کس که به او اشاره کند یا در وهم آورد،خدا را بی نیاز ندانسته است.هر چه که ذاتش شناخته شده باشد آفریده است،وآنچه در هستی به دیگری متکی باشد دارای آفریننده است.سازنده ای غیر محتاج به ابزار ،اندازه گیرنده ای بی نیاز از فکر واندیشه،وبی نیاز از یاری دیگران است.با زمانها همراه نبوده،واز ابزار و وسائل کمک نگرفته است.هستی او برتر از زمان،و وجود او برنیستی مقدم است،و از ازلیت او را آغازی نیست.با پدید آوردن حواس،روشن می شود که حواسی ندارد.وبا آفرینش اشیاء متضاد،ثابت میشود که در آن ضدی نیست،و با هماهنگ کردن اشیاءدانسته میشود که همانندی ندارد.خدائی که روشنی را با تاریکی،آشکار را با نهان،خشکی را با تری،گرمی را با سردی،ضد هم قرار داد،وعناصر متضاد را با هم ترکیب وهماهنگ کرد،وبین موجودات ضد هم،وحدت ایجاد کرد،وبین آنها که با هم نزدیک بودند فاصله انداخت.خدائی که حدی ندارد،و با شماره محاسبه نمی گردد،که همانا ابزار وآلات،دلیل محدود بودن خویشند وبه همانند خود اشاره می شوند.اینکه می گوئیم موجودات از  فلان زمان پدید آمده اند پس قدیم نمی توانند باشند و حادثند،و این که می گوئیم حتما" پدید آمدند،ازلی بودن آنها رد می شود،و اینکه می گوئیم اگر چنین بودند کامل می شدند،پس در تمام جهات کامل نیستند.خدا با خلق پدیده ها در برابر عقل ها جلوه کرد،و از مشاهده چشم ها برتر و والاتر است،وحرکت وسکون در او راه ندارد،زیرا او خود حرکت و سکون را آفرید،چگونه ممکن است آنچه را که خود آفریده در او اثر بگذارد؟یا خود از پدیده های خویش اثر پذیرد؟اگر چنین شود،ذاتش چون دیگر پدیده ها تغییر می کند،و اصل وجودش تجزیه می پذیرد،و دیگر ازلی نمی تواند باشد،وهنگامیکه«بر فرض محال»آغازی برای او تصور شود پس سر آمدی نیز خواهد داشت ،و این آغاز وانجام،دلیل روشن نقص ونقصان وضعف دلیل مخلوق بودن،ونیاز به خالقی دیگر داشتن است.پس نمی تواند آفریدگار همه هستی باشد،و از صفات پروردگار که«هیچ چیز در او مؤثر نیست، و نابودی وتغییر وپنهان شدن در او راه ندارد»خارج می شود.

والاتر از صفات پدیده ها

خدا فرزندی ندارد تا فرزند دیگری باشد،و زاده نشده تا محدود به حدودی گردد،و بر تر است از آن که پسرانی داشته باشد،ومنزه است که با زنانی از دواج کند.اندیشه ها به او نمی رسند تا اندازه ای برای خدا تصور کنند،وفکرهای تیزبین نمی توانند او را درک کند،تا صورتی از اوتصور نمایند،حواس از احساس کردن او عاجز،ودستها از لمس کردن او ناتوان است وتغییر ودگر گونی در او راه ندارد،وگذشت زمان تآثیری در او نمی گذارد،گذران روز وشب او را سالخورده نسازد،و روشنائی وتاریکی در او اثر ندارد.خدا با هیچ یک از اجزاءجوارح واعضاءواندام،ونه با عُرضی از اعراض،ونه با دگر گونی ها وتجزیه،وصف نمی گردد.برای او اندازه ونهایتی وجود ندارد،ونیستی وسر آمدی نخواهد داشت؛چیزی او را در خود نمی گنجاند که بالا وپائینش ببرد،ونه چیزی او را حمل می کند که کج یا راست نگهدارد؛نه در درون اشیاء قرار دارد و نه بیرون آن؛حرف می زند نه با زبان و کام و دهان ؛می شنود نه با سوراخهای گوش وعضو شنوائی؛سخن میگوید نه با بکار بردن الفاظ در بیان؛حفظ میکند نه با رنج به خاطر سپردن؛می خواهد نه با به کار گیری اندیشه؛دوست دارد وخوشنود میشود نه از راه دلسوزی؛دشمن می دارد وبه خشم می آید نه از روی رنج ونگرانی؛به هر چه اراده کند ،می فرماید«باش»پدید می آید نه با صوتی که در گوش ها نشیند،و نه فریادی که شنیده شود،بلکه سخن خدای سبحان همان کاری است که ایجاد می کند.

شناخت قدرت پروردگار

پیش از او چیزی وجود نداشته وگر نه خدای دیگری می بود.نمیشود گفت «خدا نبود وپدید آمد»که در آن صورت صفات پدیده ها را پیدا میکند،و نمی شود گفت«بین خدا وپدیده ها جدائی است»و«خدا بر پدیده ها برتری دارد»تا سازنده وساخته شده همانند تصور شوند،وخالق وپدید آمده با یکدیگر تشبیه گردند.مخلوقات را بدون استفاده از طرح و الگوی دیگران آفرید،و در آفرینش پدیده ها از هیچ کسی یاری نگرفت،زمین را آفرید وآن را بر پا نگهداشت بدون آن که مشغولش سازد، ودر حرکت وبی قراری،آن را نظم واعتدال بخشید،وبدون ستونی آن را به پا داشت،و بدون استوانه ها بالایش برد و از کجی و فرو ریختن نگهداشت واز سقوط ودر هم شکافتن حفظ کرد،میخ های زمین را محکم،و کوههای آن را استوار،وچشمه هایش را جاری،ودره ها را ایجاد کرد.آنچه بنا کرده به سستی نگرائید،و آنچه را که توانا کرد نا توان نشد.خدا با بزرگی وقدرت بر آفریده ها حاکم است،وبا علم وآگاهی از باطن و درونشان با خبر است،وبا جلال وعزت خود  از همه برتر وبالاتر است،چیزی از فرمان او سر پیچی نمی کند،وچیزی قدرت مخالف با او را ندارد تا بر او پیروز گردد،و شتابنده ای از او توان گریختن ندارد که بر او پیشی گیرد،وبه سرمایه داری نیاز ندارد تا او را روزی دهد.همه در برابر او فروتنند،ودر برابر عظمت او ذلیل وخوارند.از قدرت وحکومت او به سوی دیگری نمی توان گریخت که از سود وزیانش در امان ماند.همتائی ندارد تا با او برابری کند،و او را همانندی نیست که شبیه او باشد.اوست نابود کننده پدیده ها پس از آفرینش،که گویا موجودی نبود.

فروشگاه اینترنتی نگارستـان علـم و هنـر

تحقیق , مقاله , پایان نامه , پاورپوینت , طرح لایه باز بنر , کارت ویزیت

www.negarestan.sellfile.ir